Cứ gì phải là người Hà Nội mới thích đọc Chuyện cũ Hà Nội của Tô Hoài. Ông kể đủ thứ chuyện con cà con kê, thế mà đọc mãi không thấy chán. Nhưng cái chỗ đọc thấy lôi cuốn nhất trong sách ông thì chuyện kể lại chẳng dính dáng gì với thủ đô.

Ðâu đó ven đê sông Hồng có một làng cứ đến rằm tháng tám thì thanh niên nam nữ "à à" rước một khúc gỗ, "nhung nhăng" suốt đêm ngoài đồng.

Ðám rước đức thánh Tăng lạ, cách kể của Tô Hoài cũng lạ, cứ dửng dưng, mà gợi, ai nghĩ thế nào thì nghĩ.

Dường như khi viết thành công nhất, tác phẩm của nhà văn tiền chiến này vẫn thường toát ra một vẻ lạnh lùng hữu ý.

(Thu Tứ)

Tô Hoài, “Đức thánh Tăng”

Các hội hè bao giờ cũng mải mê cho những lứa tuổi đương độ. Hội Lim, các đám quan họ dưới ruộng, trên đồi, người đi xem người đông gấp bao nhiêu các quan họ liền anh liền chị đương lí nhí đứng hát. Lều hàng cơm rượu dựng san sát từ dưới đường lên lưng đồi. Ðầu năm, còn đương du xuân mà. Khói quạt chả chó đã thơm lựng. Hội chùa Thầy đầm ấm nhất vào ban đêm trên núi. Thôi thì, mặc sức. Ðàn ông đất Thày, đất Lim được tiếng có tính đáng quý, vợ đưa bạn trai gặp ngày hội về nhà vẫn được tiếp đón và khoản đãi vui vẻ.

Hội rước đức thánh Tăng cũng rất lạ và thú vị. Nhưng ít người biết, không nô nức bằng các hội kia.

Mặt trăng trắng bạch từ chập tối rằm tháng tám năm ấy. Ðất trời tự nhiên mát mẻ, trong óng. Tiếng trống sư tử tong tong đằng xa.

Bọn anh Lập vào rủ tôi.

-- Này, đi xem rước đức thánh Tăng.

Tôi vui chân theo các bạn. Chúng tôi cuốc bộ tắt đồng Cáo, rồi lên đê sông Cái. Không nhớ đấy vào quãng nào, vùng Dày Kẻ hay xa hơn nữa, chỉ thấy đê cao thăm thẳm. Ðã quá khuya rồi, trăng trong leo lẻo đỉnh đầu.

Bỗng nghe dưới kia tiếng cười nói lao xao, tiếng reo à à. Nhưng vẫn chỉ thấy ánh trăng chứa chan. Chúng tôi tạt vào cánh đồng. Rồi trông thấy trên các khoảng ruộng trống đông nghịt, càng đi càng chen chân, người đi dòng dòng về một phía đám rước.

Mà chẳng thấy cờ, long đình, kiệu đâu. Cũng không tiếng trống, tiếng nạo bạt, thanh la như mọi đám rước. Trong sáng trăng, cả một cánh đồng lầm lụi, kỳ quái, ai ai cũng hí hởn lạ thường. Toàn trai gái cứ xông vào nhau cật lực, như đánh vật, lại như đập lúa.

Vào tận nơi, cũng không có đèn đóm gì hết. Người ta xúm xít đẩy nhau khiêng cái kiệu gỗ. Cũng không phải kiệu. Chỉ là cỗ đòn tám vai. Mà cả chục, cả chục vai ghé vào huých nhau, va nhau, chen nhau huỳnh huỵch. Có những người không xô vào được, cứ đứng khuỳnh tay vòng ngoài làm như đương khiêng kiệu. Trên mặt đòn, nổi lù lù một pho tượng gỗ, tối trông đen thẫm, cao bằng đầu người.

Giữa đêm thu mát mẻ mà đám đông cứ tranh nhau, đùn nhau lên, người khiêng người. Mùi mồ hôi, hơi trầu cau, hơi người nồng nàn. Bọn con gái cũng gay go táo tợn chẳng kém con trai. Cái kiệu lùi lên lùi xuống, gầm gừ không dứt ra đi về phía nào. Suốt nửa đêm cái kiệu vẫn lắc lư vòng vèo loanh quanh một chỗ trong cánh đồng mỗi lúc một đông hơn.

Tiếng cười rú, tiếng hí, tiếng hú, tiếng rít rầm rầm.

Không phải hò hát. Không ra thế nào. Những tiếng hô, câu hò thật lạ tai.

Ðức thánh Tăng... Ðức thánh Tăng...
Ðứa nào không nhung nha nhung nhăng, đức thánh Tăng bóp vú mẹ nó.
Ðức thánh Tăng... Ðức thánh Tăng...

Xung quanh reo à à, ầm ầm. Lại gọi nữa, hò nữa, hí lên, réo nữa: "Ðức thánh Tăng... Ðứa nào không nhung nha nhung nhăng..." Ðám rước sôi sục, người quấn lấy người đi vần quanh cánh đồng. Ðến tảng sáng thì tan hết người.

Ít lâu sau có hôm, ban ngày tôi đi qua quãng ấy trên đê sông Hồng. Tôi tìm đến cái điếm mà người ta bảo thờ pho tượng đức thánh Tăng ở đấy. Pho tượng chỉ là một khúc gỗ nằm còng queo trên gác điếm. Khác nào cái bùa của thày phù thủy không phải lúc ốp đồng chẳng có vẻ thiêng liêng gì cả. Ở dưới, một bọn trẻ trâu đương đốt lửa nướng thịt chuột, khói um lên. Không thể nghĩ lại có đêm rước khúc gỗ này chơi bời tưng bừng nhung nhăng suốt đêm thế.

Người làng kể sự tích đức thánh Tăng: một năm nước to, ngoài xóm bãi vớt được khúc gỗ này. Ðưa tượng vào chùa, đức thánh không chịu. Ðể ngồi thẳng, hôm sau thấy kềnh ra. Ðặt bát hương, chân hương bốc cháy, bát vỡ. Ðến khi không biết làm thế nào, người ta cứ gác tượng nằm còng queo trên nóc điếm, thế thì lại yên.

Mỗi năm, đêm rằm tháng tám, làng nước đem đức thánh Tăng đi rước "nhung nha nhung nhăng" trên cánh đồng. Khi trời sáng, quang cảnh náo nhiệt suốt đêm biến mất.