Trong hồi ký Chiến đấu trong vòng vây, Đại tướng Võ Nguyên Giáp viết: “Tây Bắc là địa bàn chiến lược quan trọng (…) đối với (…) cả Đông Dương (…) Những ngày đầu toàn quốc kháng chiến, ta đã sớm đưa một số đơn vị lên mặt trận miền tây chiến đấu và xây dựng căn cứ địa ở vùng rừng núi giáp với Lào. Một người chiến sĩ trẻ tài hoa trong đoàn quân Tây tiến ngày đó, sau này là nhà thơ Quang Dũng, đã có những câu thơ: Tây tiến đoàn quân không mọc tóc / Quân xanh màu lá dữ oai hùm / Mắt trừng gửi mộng qua biên giới / Đêm mơ Hà Nội dáng kiều thơm…”.

Tại sao tóc…? Thì đường đi “Dốc lên khúc khuỷu dốc thăm thẳm / Heo hút cồn mây, súng ngửi trời / Ngàn thước lên cao, ngàn thước xuống...”, bộ đội liên tiếp lên xuống cứ hàng ki-lô-mét cao độ, mà ăn uống hết sức thiếu thốn, như chính Quang Dũng có lần kể, tóc làm sao mọc nổi!

“Tây tiến người đi không hẹn ước / Ðường lên thăm thẳm một chia phôi…”. “Thăm thẳm” là đường chân bước và cũng là đường đưa tới chiến thắng. Vì Tây Bắc gay go lắm. “Pháp đã tạo ra cái gọi là khu tự trị Thái, bình định ráo riết, xây dựng một hệ thống đồn bót dày đặc, và sử dụng bọn phìa, tạo, thổ ty khống chế khá chặt chẽ đồng bào dân tộc thiểu số (...) Nhiệm vụ của cán bộ, chiến sĩ ta rất nặng”. Nặng đến nỗi “trong không khí xúc động đưa tiễn anh em lên đường (…) tôi ứng khẩu đọc tặng anh em mấy câu thơ: Sông Đà, sông Mã uốn dòng / Ghềnh rêu thác bạc ghi công anh hào / Con vàn tung cánh bay cao / Ngọn cờ chỉ hướng, ngôi sao dẫn đường”.(1) Bài thơ hình như duy nhất của Đại tướng!

“Rải rác biên cương mồ viễn xứ / Chiến trường đi chẳng tiếc đời xanh / Áo bào thay chiếu anh về đất / Sông Mã gầm lên khúc độc hành”. Còn khá lâu, nhưng hồn của những “Ai lên Tây tiến mùa xuân ấy” mà nằm lại rồi sẽ được nghe một loại tiếng gầm khác đưa “nhiệm vụ” rút cuộc tới hoàn thành. (Thu Tứ)

Quang Dũng, “Tây tiến”

Sông Mã xa rồi Tây tiến ơi!
Nhớ về rừng núi nhớ chơi vơi
Sài Khao sương lấp đoàn quân mỏi
Mường Lát hoa về trong đêm hơi

Dốc lên khúc khuỷu dốc thăm thẳm
Heo hút cồn mây, súng ngửi trời
Ngàn thước lên cao, ngàn thước xuống
Nhà ai Pha Luông mưa xa khơi

Anh bạn dãi dầu không bước nữa
Gục lên súng mũ bỏ quên đời!
Chiều chiều oai linh thác gầm thét
Ðêm đêm Mường Hịch cọp trêu người

Nhớ ôi Tây tiến cơm lên khói
Mai Châu mùa em thơm nếp xôi

Doanh trại bừng lên hội đuốc hoa
Kìa em xiêm áo tự bao giờ
Khèn lên man điệu nàng e ấp
Nhạc về Viên Chăn xây hồn thơ

Người đi Châu Mộc chiều sương ấy
Có thấy hồn lau nẻo bến bờ
Có nhớ dáng người trên độc mộc
Trôi dòng nước lũ hoa đong đưa

Tây tiến đoàn binh không mọc tóc
Quân xanh màu lá dữ oai hùm
Mắt trừng gửi mộng qua biên giới
Ðêm mơ Hà Nội dáng kiều thơm

Rải rác biên cương mồ viễn xứ
Chiến trường đi chẳng tiếc đời xanh
Áo bào thay chiếu anh về đất
Sông Mã gầm lên khúc độc hành

Tây tiến người đi không hẹn ước
Ðường lên thăm thẳm một chia phôi
Ai lên Tây tiến mùa xuân ấy
Hồn về Sầm Nứa chẳng về xuôi.

Phù Lưu Chanh
1948