Nguyễn Huy Tưởng, “Trên một căn gác nhỏ”

Ngọn đèn buông từ nóc không có trần của một căn gác hẹp, chiếu một thứ ánh sáng vàng đục xuống cái bàn đen ở giữa nhà. Lờ mờ trong bóng tối: cái nóc thấp với cái rui mè nặng trịch, cái bàn thờ tít bên trong, trên tường xây bằng vôi tam hợp lâu ngày vàng ngậy là bộ tứ bình với cái khung đen và những tranh Tam Quốc đã bị thời gian hun khói. Qua cái cửa sổ trông xuống ngõ - mà chấn song là một chữ triện tráng men xanh – thấy bên ngoài gió đang lay mạnh cái chụp đèn bốc mù sương. Tuy mới vào khoảng tám giờ tối mà như đã khuya lắm. Chung quanh đều im lặng, cái im lặng không bình thường nơi cái khu phố chằng chịt những đường ngang ngõ tắt này, giang sơn của những rạp hát, những tiệm ăn, tiệm giải khát, tiệm thuốc phiện, những hàng quà, hàng bánh bán rong..., điển hình cứ càng về đêm càng ồn ào, quay cuồng, rối rít.

Họ có tất cả tám chín người. Tu, anh phu khuân vác ở Cột đồng hồ, một người trạc bốn mươi tuổi, hai vai rộng và chắc nịch như lực điền. Mộng Xuân, anh kép cải lương, khoảng mười bảy, mười tám, ngưởi ẻo lả, mặt trắng bệch, tóc mai dài, ăn mặc chải chuốt một cách lẳng lơ. Người phu và anh kép ngồi ở đầu bàn. Hai bên bàn, ngồi trên cái tràng kỉ nặng, mấy người học sinh đang lúi húi kẻ khẩu hiệu. Trước bàn thờ, trong bóng tối, một học sinh đứng giảng cách bắn súng lục cho một học sinh khác. Loan ngồi trước cái bàn kê gần cửa sổ, và đang phóng to cái bản đồ Hà Nội. Anh tạm thời ở với Trần Văn để làm cái công việc mà anh mới được giao cho. Thỉnh thoảng, anh quay lại nhìn những người bạn mới: trừ Mộng Xuân ra, còn toàn là học sinh và thợ thuyền.

Mộng Xuân, tay cầm một tập giấy bạc, hỏi:

- Các đại huynh còn ai góp nữa không? Chưa được năm trăm. Chả bù với anh em nhà cải lương nhà đệ, chỉ bảo một tiếng là họ góp tiền mua luôn được hai khẩu súng trường. Bây giờ mà diễn một tối lấy tiền mua súng thì phải biết. Năm trăm có được không, anh Long? Thôi, để cho tiểu đệ đi. Giặc đánh tới nơi rồi!

Anh bước kiểu cách như đi trên sân khấu tới gần Long Đen đang đứng trước bộ tứ bình, tay cầm khẩu súng lục. Mộng Xuân vào nghề đã được bốn năm nay. Trước anh chỉ đóng những vai chạy cờ. Mới đây, anh được đóng vai Triệu Tử Long, rồi Ngũ Tử Tư. Anh được mọi người chú ý trong buổi diễn vở “Tàn phá Cô Tô”. Có nhiều người khóc khi Ngũ Tử Tư bị vua Phù Sai cho tam ban triều điển. Nhưng cái đêm đầu tiên anh được hoan nghênh ấy thì cũng là đêm cuối cùng rạp anh diễn ở Hà Nội để hôm sau toàn ban tản cư. Mộng Xuân đưa tập giấy bạc cho Long Đen:

- Hãy cầm lấy nào.

Bọn học sinh vỗ túi quần đồm độp. Một anh nói:

- Hết rồi. Thân còn chẳng tiếc, tiếc gì tiền. Bán đi, vừa bán vừa cúng. Việc nước cả.

Long Đen không cầm xấp giấy bạc, vừa đẩy Mộng Xuân vừa nói:

- Thế thì cho em theo các anh, các anh giữ lấy cả tiền, cả súng.

Tu không vui lắm. Gần đây, khắp các phố, người ta kẻ ít người nhiều thi nhau góp tiền mua súng, mua lựu đạn. Nhưng anh chẳng có gì. Hôm nay, nếu không có một yến gạo của ủy ban cho thì anh không biết lấy gì mà ăn. Tu thấy ngượng với anh em. Mà họ lại vừa bầu anh làm tiểu đội trưởng, thay một ông chủ hiệu vàng bạc sau vụ Hàng Bún - Yên Ninh đã bỏ về quê. Anh nhìn Long Đen rồi lại nhìn mấy anh học sinh mới ồn ào kéo đến, chưa lên hết cầu thang đã đòi ngay cho công tác.

Họ sà ngay vào đám học sinh đang kẻ khẩu hiệu, ríu rít:

- Đưa tớ kẻ với. Tớ kẻ rất đẹp. Ồ, vui quá. Thanh niên sống chết với thủ đô...

Mộng Xuân quay lại nói:

- Xin các huynh cho đệ ghi tên đã. Lần này chúng ta ở lại sống chết với Thủ đô, dù da ngựa bọc thây, thịt nát xương tan cũng không lùi bước. Trước đây ai muốn vào thì vào, ai muốn ra thì ra. Các huynh hiểu cho, như thế là không được. Các huynh đến là mừng rồi. Nhưng xin cho đệ ghi tên.

- Các anh không phải ghi tên gì cả. Chúng tôi đã vào, chúng tôi không ra. Anh xem cánh tay tôi đây. Tôi chơi súng bị thương. Nhà ép tản cư. Nhưng tôi ở lại. Những người tình nguyện không phải ghi tên. Đây là một lời hứa danh dự, một lời thề cảm tử. Cái chết đẹp nhất là cái chết vô danh.

Mộng Xuân quay hỏi Tu:

- Thế nào anh?

Tu vẫn không nói, cả cái tấm lưng vững chãi nghiêng về một bên, bàn tay trái nắm ngón tay phải một cách cung kính, rụt rè. Anh không được thoải mái với cái chức tiểu đội trưởng mà anh từ chối không được. Anh vốn kính nể những người ăn mặc sạch sẽ, mặt mũi sáng sủa. Anh cúi xuống ngồi im. Long Đen nói:

- Ghi tên thì ghi tên cả. Ghi cả tên tôi vào. Không ghi thì thôi. Tôi xin vào từ mấy hôm trước.

Bộ răng vàng của anh rít chặt, cái mặt choắt đen thui nhăn nhúm. Long Đen trước làm nghề nặc nô, sau làm yêu Nhà máy nước đá. Hồi cách mạng anh ta đi lấy cắp súng của Tàu trắng bán cho cục Quân giới. Sau can vào vụ giao toàn súng hỏng, anh bị bắt giam mấy ngày. Gần đây, anh đã báo cho công an bắt được một ổ in bạc giả, và làm giấy cam đoan cải tà quy chính. Anh muốn vào tự vệ, nhưng ở đâu người ta cũng ngại.

Mộng Xuân nói:

- Hay là để đợi ông Trần Văn về.

Bỗng có tiếng rầm rập ở cầu thang. Sờn, anh thợ xẻ, chạy lên, theo sau là một đứa trẻ. Sờn quay lại nói:

- Lên đây, lên đây, Lai.

Tiếng một cô gái tên là Tuyết léo nhéo ngoài ngõ:

- Có đào đường nữa không thì các anh bảo nhá. Em đợi ở đây. Em mượn thêm được một cái cuốc rồi đấy.

Sờn nói xuống:

- Cứ ra trước đi.

Sờn trạc ngót ba mươi tuổi, mặt vuông, cằm bạnh, thớ thịt hai bên quai hàm luôn luôn đụng đậy như đang nhai cái gì. Anh như không biết rét, chỉ phong phanh một bộ quần áo nâu, cổ quàng một cái khăn mặt bông còn mới. Anh dắt chú bé vào:

- Đấy, chú muốn gì thì nói đi, Lai.

Chú bé đứng tựa lưng vào lan can, vừa thở vừa nhìn mọi người. Đấy là một đứa trẻ khoảng mười ba, mười bốn tuổi, mặc quần cộc, áo sơ-mi người lớn bằng ka-ki vàng, lùng bùng sau cái áo sợi đan màu đỏ kệch. Một tay nó cầm một con dao, tay kia xách một cái hòm nhỏ.

Anh học sinh bị thương ở tay đặt bút xuống bàn, hỏi chú bé mà Sờn gọi là Lai bằng giọng thân mật kiểu cách. Anh cố làm ra vẻ không phân biệt sang hèn:

- Em muốn gì? Em mang cái gì đấy?

Chú bé ngẩng đầu, tay lúng túng đưa cái hòm ra sau lưng, cái mặt lem luốc của nó như ửng đỏ, giọng của nó khê khê gần như vỡ tiếng:

- Thưa cậu, cháu đi đánh giày mũ. Cháu đi đánh giày đã được hai năm rồi. Hôm qua, ở Bờ Hồ, cháu đánh giày cho một thằng Tây, nó không trả tiền, cháu đòi, nó đánh.

- Thầy u em đâu?

- Cháu đã tản cư với u cháu. Nhưng ở Hà Đông buồn lắm. U cháu chẳng buôn bán gì được. Cháu nói với u cháu cho cháu lại ra Hà Nội. U cháu cho cháu một đồng bạc. Cháu đi qua chợ mua được con dao này. Cháu chỉ lo Hà Nội đánh nhau rồi. May còn có chuyến xe điện, cháu cứ thế nhảy lên, xin với ông công-tôn cho đi không. Về đến Bờ Hồ, may quá vẫn chưa có gì. Các anh vẫn đang đào hố tác chiến.

- Hà Nội sắp đánh nhau rồi mà u em cũng để cho em vào ư?

- Về Hà Nội còn hơn ở ngoài ấy. Các cậu ơi, ở ngoài ấy, ai hỏi cháu ở đâu về cháu cũng phải giấu, không dám bảo là người thủ đô tản cư, xấu hổ lắm.

Tiếng cười đồng tình nổi lên. Lai run run, không hiểu vì nó sợ hay vì trận gió lạnh lùa vào. Tu đến ngồi xổm trước mặt Lai, bàn tay to lớn của anh cầm lấy con dao, một thứ dao rựa mảnh dẻ. Anh hỏi một cách nhẹ nhàng:

- Em đến có việc gì?

Lai cúi mặt, đặt cái hòm xuống sàn, nói khe khẽ:

- Cháu xin vào tự vệ.

- Tự vệ?

- Bác ơi, có được không? Cháu chẳng có gì đâu. Cháu chỉ có con dao này thôi.

Tiếng bút không sột soạt trên giấy nữa. Tiếng lách tách của cò súng cũng im bặt. Mọi người sán tới gần Lai. Ngón tay cái của Tu sợt sợt trên cái lưỡi sáng của con dao. Lai đứng thở nghẹn ngào. Hồi lâu, nó nói:

- Bác nhận cháu vào nhé. Cháu được vào thì khối thằng bạn cháu cũng xin vào.

Tu vòng tay ôm lấy Lai. Anh nói:

- Vào tự vệ rất nguy hiểm. Các anh lớn mới phải ở lại. Em còn nhỏ ở lại làm gì? Con anh tầm bằng tuổi em, anh cũng phải cho nó đi tản cư với mẹ nó.

- Nhưng cháu không sợ chết.

- Em nên về Hà Đông với u em.

Lai lườm Tu, giằng lấy con dao. Cúi xuống xách cái hòm lên, nó bước ra cầu thang. Bỗng nó quay lại nói:

- Nghèo cũng khổ. Bé cũng khổ. Thế thì cháu ở với ai? Cháu đi đâu bây giờ? Mấy thằng bạn cháu biết làm gì bây giờ? Thôi được. Cháu lại đi tìm bộ đội vậy. Cháu lại đi tìm các cậu tự vệ khác. Cháu đi đến chỗ nào nhận cho cháu ở lại thì thôi.

Tay vịn lan can, Lai tìm lối xuống, ngẫm nghĩ thế nào, nó òa lên khóc. Long Đen nhảy tới, cầm tay Lai:

- Thế thì hai anh em ta cùng đi. Ở lại thủ đô chẳng phải là độc quyền của ai cả.

Sờn giữ chú bé đánh giày lại:

- Đêm tối thế này thì đi đâu? Cứ ở lại đây!

Lai quay lại, cái hòm nhỏ của nó rơi mạnh xuống sàn gác.

Loan cảm động nhìn mọi người đang đứng sát lại. Những thân hình còn mảnh dẻ tương phản với những cái vóc nặng nề, cục mịch, những đầu bóng mượt với những mớ tóc bù rối. Những thư sinh mặt trắng mới từ bỏ mái trường bên cạnh những người phu, người thợ, những người mà ngày thường không ai gọi là người thủ đô, nhưng đến lúc này lại khắng khít với thủ đô hơn cả mọi người. Ngay cả Long Đen, Loan cũng thấy có cái gì đáng mến.

Loan trở về bàn tiếp tục vẽ bản đồ, đầu óc hơi bâng khuâng. Anh cảm thấy mình không riêng lẻ, vì các bạn học sinh rất nhiều. Anh chưa biết Tu và Sờn lắm. Nhưng nếu đối với các bạn học sinh anh còn dè dặt, thì đối với anh phu, anh thợ, Loan lại gần gũi được ngay. Họ thật thà với anh, cũng như họ thật thà trong việc bảo vệ cái thành phố đã bạc bẽo với họ. Loan có cảm tình với những người lao động. Nhà anh nghèo, bố mẹ làm ruộng, chân lấm tay bùn. Mấy tháng ở Hà Nội anh cũng chỉ chung đụng với những người bình dân. Anh không dám qua các phố Hàng Đào, Hàng Bạc, mà chỉ lang thang nơi các ngõ hẻm trong thành phố hoặc các vùng ngoại ô. Buổi sáng hôm nay, gặp Dân ở Cửa Nam, Loan đã thích ngay.

Tất cả những con người ấy đang cùng với anh chuẩn bị xông vào cuộc chiến đấu sống chết với quân thù. Loan thấy dễ chịu hơn trong cái việc vẽ bản đồ mà mới đầu anh còn miễn cưỡng. Anh cố rập theo đúng nguyên bản, sợ sai một tí thì ảnh hưởng đến kế hoạch quân sự sau này. Loan hình dung người cán bộ đứng xem bản đồ của anh để chỉ huy các trận đánh, lòng anh rạo rực. Anh cắm cúi vẽ, tay run run vì rét và vì lấy làm quan trọng công việc. Nhưng rồi mắt anh cay xè, hoa lên. Bàn tay cóng dừng lại, đầu Loan đập mạnh xuống cái bản đồ nguệch ngoạc...

Loan choàng thức dậy, thấy Trần Văn đã về, đứng giữa bọn Tu, cái đầu húi ngắn nhô lên cao, nét mặt nghiêm một cách kì lạ. Mọi người xúm nghe anh. Tiếng Trần Văn trầm trầm, lành lạnh, như mang cả cái lạnh lẽo bên ngoài vào.

- Không ai ở nhà nữa. Pháp có thể đánh ta bất cứ lúc nào. Đêm nay phải tập trung ở các tổ tác chiến.

Loan rón rén bước lại. Trần Văn gật đầu bảo Loan tới gần. Anh tiếp tục nói:

- Bắt đầu từ bây giờ, phải coi như là đã tác chiến rồi, lúc nào cũng phải sẵn sàng. Ai nấy về thu xếp quần áo tới chỗ tập trung ngay. Tôi đã đến thăm cái nhà ấy, ở đầu phố Hàng Đào. Ta sẽ đóng ở tầng thứ ba, tức là cái nhà thờ. Chủ nhà đã dọn đi hết. Chỉ còn có một người giữ nhà, là ông già Tư. Ông cụ này khó tính một chút, đặt điều kiện này, điều kiện nọ. Mình không được đi mạnh, nói to này, không được làm suy suyển đồ đạc. Của người ta như thế nào phải giữ nguyên như thế.

Một tiếng cười hắt ra rồi im ngay. Sờn hỏi:

- Ăn uống thế nào?

- Ở đấy cả. Ăn chung...

Sờn định nói cho Tuyết đến thổi nấu cho, và ăn luôn vào đấy. Nhưng lại thôi vì chắc ai cũng ghê con nhà thổ.

Trần Văn thò tay vào túi áo, lấy ra một tập giấy vuông vuông màu đỏ nhạt, nhìn mọi người đang hồi hộp trước mặt anh:

- Đây là chứng minh thư khu phát cho chúng ta. Của người nào đã có ghi tên sẵn.

Ai nấy đều như nín thở. Anh đưa cho Loan và nói:

- Loan sẽ về ở với ban tuyên truyền.

Loan run run cầm lấy cái chứng minh thư, mắt trố ra nhìn thấy tên mình. Trần Văn tiếp tục phân phát...

Long Đen len vào tới trước mặt Trần Văn, giơ bàn tay xâm chằng chịt:

- Anh cho em một cái.

Trần Văn nói:

- Bây giờ Long chưa có. Nhưng rồi thế nào cũng có. Người nào ở lại kháng chiến cũng đều có cả.

- Bây giờ em chưa có thì bao giờ em mới có? Các anh không tin thằng Long Đen này ư? Tiền đây em giả lại các anh. Súng đây, em để lại cho các anh. Các anh còn đòi Long Đen cái gì nữa? Bao giờ mới hết nghi cái thằng Long Đen chó má này? Chả nhẽ tôi lại chờ để bị bắt. Không đâu, tôi không cho ai bắt tôi như một đứa lưu manh nữa. Tôi không đến nỗi là không biết nghĩ đâu, các anh ạ.

Thằng bé Lai một tay xách hòm, một tay níu lấy áo Trần Văn:

- Cậu cho cháu một cái. Cháu lạy cậu, cậu ơi! Cháu cũng xin sống chết với thủ đô như các cậu đây mà.

Bàn tay Long Đen tự vả vào má đôm đốp. Anh làu bàu bước ra. Tiếng chân chạy ầm ầm dưới cầu thang rung cả cái sàn gác...

Nhân một lúc hai người đứng riêng, Loan hỏi Trần Văn:

- Long Đen giận bỏ đi thì làm thế nào? Có thể nguy hiểm được.

- Trên vẫn chưa thật tin anh ta. Mà cũng đúng thôi, những người như thế thì làm sao bỗng chốc mà tin ngay được. Nhưng đây là lúc cái lương tâm của một con người đang được thức dậy. Tôi sẽ gặp lại anh ta. Họ còn đáng quý hơn những người lạnh nhạt với thời cuộc, những người chẳng nghĩ gì ngoài cái thân của họ.

Trần Văn đang nghĩ đến vợ chồng Trinh. Anh nói tiếp:

- Không biết Loan thế nào, chứ riêng tôi, tôi không băn khoăn rằng tôi sẽ sống hay chết trong cuộc chiến đấu này. Điều quan trọng là chúng ta có mặt. Sống tức là có mặt ở những nơi cần đến mình. Tôi đã nhiều lúc vắng mặt rồi.