Nguyễn Huy Tưởng, “Một người thôi sợ”

Hàng Bạc. Đầu phố đang đào hào. Giữa phố tấp nập. Các hàng ăn vẫn mở cửa, bên ngoài đầy ứ xe đạp.

Nhật Tân định bước vào một tiệm cà-phê thì có tiếng gọi. Anh quay lại. Đấy là Văn Việt, người ủy viên quân sự khu Đông Kinh Nghĩa Thục.

Mắt Văn Việt lừ lừ, anh kéo Nhật Tân lại gần, thì thào:

- Vụ Hàng Bún, Yên Ninh là một cú thăm dò. Mình không làm gì là nó tiếp tục lấn. Cậu hiểu tâm lí thằng Pháp chứ gì? Già dái non hột. Ai cứng thì nó mềm, ví dụ Đức bên kia, Nhật bên này. Ngược lại ai mềm thì nó cứng, như ta bây giờ. Ở trên đã cương quyết lắm rồi. Ông Võ Nguyên Giáp, nhân danh Bộ trưởng Bộ Quốc phòng, đã có lời kêu gọi thanh niên sống chết với thủ đô. Người ta đang kẻ khẩu hiệu vung lên đấy.

(...) Nhật Tân đã vào tiệm cà phê, Văn Việt còn quay lại giơ một ngón tay ra hiệu:

- Đánh chết thôi. Sống chết với thủ đô.

Văn Việt nhanh nhẹn bước trên con đường nhỏ. Người, xe đạp, xích-lô ứ lại. Con đường trơ trụi không cây cối, lổn nhổn gạch đá, lạo xạo vôi cát. Từ những dãy nhà chen chúc, xộc xệch, rung lên những tiếng đục tường. Ngồi trên bao lơn gỗ của một căn nhà gác nhỏ đầy câu đối, mấy thanh niên đang tranh nhau xem một tút đạn súng lục của một người ăn mặc lam lũ, người này rối rít lấy ra một cái tút nữa từ cái bị rách như bị ăn mày. Tất cả phố xá nhuộm một màu đen xám, chớp chớp nhấp nháy đó đây một vài ngọn đèn điện. Ngoài đường, kẻ chạy ngang, người chạy dọc, kẻ bước vội, người đứng trầm ngâm, rùng mình trong khí lạnh của buổi chiều. Gió bấc thổi hiu hắt, bốc lên mùi hôi của cống rãnh, và thỉnh thoảng sực nức cái mùi thơm phức của cà-phê, mùi mặn ngậy của phở xào.

Một đoàn ba bốn cái xe bò chở đầy mọi thứ đất cát còn ướt xồng xộc lao tới, làm chật thêm cái phố hẹp, lúc nhúc. Đằng sau xe phần lớn là những người lao động và một số học sinh quần tây xắn cao. Một học sinh giơ nắm tay:

- Cát đây chứ đâu. Ai thiếu cát làm ụ thì ra sông Hồng mà lấy.

Tiếng reo:

- Cát sông Hồng. Dô ta!...

Người ta chạy ùa ra, vẫy vẫy đoàn xe bò vui như vẫy xe hoa. Văn Việt nghĩ: Đông Kinh Nghĩa Thục như cái tổ kiến, người ta mang đủ thứ về để đánh giặc.

Mặc dù tíu tít, người ta vẫn nhường bước cho Văn Việt. Nhiều người chỉ trỏ, nhiều người cung kính chào anh. Anh giơ tay lên mũ ca-lô đáp lại mọi người. Một anh tự vệ, mũ ca-lô sao vuông, đứng ngay ở đầu phố, sau một cái ụ bằng những bao cát chồng lên đến ngực, nhác trông thấy Văn Việt ở xa, đứng nghiêm bồng súng. Sự có mặt của một người bộ đội, nhất là cấp chỉ huy, đã làm cho mọi người vững chí trong cái buổi chiều âm u, lạnh lẽo, đầy lo âu này. Văn Việt thấy rõ cái cảm tình của nhân dân đối với bộ đội, đối với anh, và anh mỉm cười sung sướng. Anh nghĩ: “Văn Việt không phải là một thằng xoàng”.

Trần Văn đứng ở trên bờ cái hầm nông choèn. Anh vừa xúc đất xong và bây giờ nhường xẻng cho Loan. Thấy Văn Việt, anh có cái ngượng của một người học trò bị thầy giáo bắt gặp đứng chơi.

Từ ngót nửa tháng nay vào tự vệ, đây là lần đầu tiên Trần Văn ra đào hầm. Anh không phải là một công tử con nhà giàu. Đi dạy học cũng chỉ đủ ăn. Nhưng từ thuở nhỏ đến nay, anh chưa hề rờ vào con dao, cái xẻng. Anh ngại những công việc lao động. Sau vụ Tràng Tiền, tiếp luôn đến vụ Yên Ninh, anh uất ức muốn xông ngay vào cuộc chiến đấu. Giặc đã trắng trợn khủng bố. Không còn là lúc đi vận động bà con tản cư, tích trữ gạo nước, đi nghe giải thích về trường kì kháng chiến, về nhiệm vụ của thanh niên nữa. Tất cả những việc đó anh thấy đều là viển vông cả. Giờ hành động đã đến rồi. Anh sẵn sàng làm tất cả những việc gì khó nhọc, nguy hiểm. Khi được lệnh của ủy ban là phải tích cực đào hầm, đắp ụ, anh không chờ đến tối nữa, ra đây xẻ đường với một tiểu đội trong trung đội của anh. Anh hăm hở tưởng như anh có thể đào ngay một cái hào sâu, dựng ngay chiến lũy, to hơn, vững chắc hơn những cái ụ ở Khâm Thiên, ở ô Chợ Dừa, ô Cầu Rền, ô Đống Mác. Khi được tin rằng ở nhiều phố nhỏ như Tô Tịch, Hàng Gai, tự vệ cũng đã dựng chướng ngại vật vít kín hai đầu phố, anh càng sốt sắng. Nhưng chỉ bổ được mấy nhát cuốc thì vai anh đã trối, tay anh đã rát. Tuy vậy, anh vẫn cố. Có Loan đứng đấy, anh thấy cần phải tỏ ra hăng hái để khỏi giảm cái hăng hái của người học trò. Đầu đường bên kia phía Cầu Gỗ, cái ụ đã cao, với những cây gỗ nằm ngang kiên cố. Anh thúc giục mọi người làm. Người ta xúm đen xúm đỏ xem anh em tự vệ. Một anh hàng phở rong ngứa mắt cũng chạy ra đào. Một anh xích-lô đạp xe tới nằn nì xin cho cuốc vài nhát. Mấy anh tự vệ phố Hàng Đào đi qua, ghen với bọn Trần Văn, kêu rầm lên trách Ủy ban không cho xẻ đường ở những phố lớn. Mấy cô nữ sinh trông thấy tự vệ làm công tác phá hoại thì reo lên. Đã hết rồi cái thời thấy một thanh niên ăn mặc hơi cỏ rả là các cô bĩu môi chế giễu. Bây giờ với bộ quần áo tây cũ, đôi giày tàng, Trần Văn lại thấy mình hãnh diện. Ngược lại, thanh niên nào ăn vận chải chuốt đi qua, bị mấy cô nguýt và rũ ra cười.

Trần Văn cảm thấy có một cái gì ấm ấm, nhẹ nhẹ, phơi phới từ bên trong đưa ra. Hẳn nó là cái vui của một người bằng lòng đã làm được một việc gì thiết thực và thấy mình gắn sâu vào cuộc đấu tranh chung. Nỗi vui ấy hòa với cái say sưa của bỡ ngỡ, và cả cái khoái cảm đau đớn của bắp thịt lần đầu được vận dụng quá mức bình thường...

Mọi người dừng tay khi Văn Việt tới gần.

- Sau vụ khủng bố hôm qua, có ai sợ không?

- Không ạ - Tiếng đáp mạnh mẽ - Chỉ phiền một nỗi là thiếu dụng cụ. Chúng tôi may mà còn mượn được, chứ nhiều phố khác bói không ra một cái.

Long Đen, một thanh niên có cái mu bàn tay thích chàm nổi rõ nét hai lưỡi kiếm giao nhau, cái miệng đầy những răng vàng, nhanh nhảu:

- Thưa ông, anh em chúng tôi bàn là cứ vào nhà Quảng Xương Long mà lấy thì có ngay hàng vạn cái.

Mọi người cười ồ ồ. Anh học sinh xe cát hỏi:

- Thưa anh, xe tăng nó nhiều không ạ?

- Nó có ít thôi, nhưng nó vẫn hơn ta vì ta không có.

- Ở Hàng Bún nó cho xe đến nhổ chướng ngại vật như ta nhổ cọc, như thế thì làm thế nào?

- Đâu cũng xẻ đường, đâu cũng dựng chướng ngại vật thì nó phá được hết à?

Biết anh em lo lắng về xe tăng, Văn Việt nói:

- Ta có cách chống tăng. Đào hầm là một cách. Đắp ụ cũng là một cách. Thế gọi là làm cho Pháp có chân như què đấy. Tích cực hơn nữa, ta sẽ phá tăng bằng thứ khí giới riêng của ta.

Trần Văn dỏng tai. Mới đây, anh nghe đồn bộ đội có một thứ khí giới bí mật là bom ba càng. Anh muốn hỏi về thứ vũ khí lạ lùng ấy, nhưng còn rụt rè. Văn Việt nói tiếp:

- Đánh nhau với bọn đế quốc mạnh hơn ta về vũ khí, thì yếu tố quyết định đối với chúng ta là tinh thần. Chúng ta không sợ xe tăng thì đánh được xe tăng. Tôi đang tổ chức một đội cảm tử đánh xe tăng. Chúng ta phải làm thế nào cho khu Đông Kinh Nghĩa Thục của chúng ta đi đầu trong việc phá tăng. Có ai tình nguyện vào đội ấy không?

Mọi người đang nhao nhao lên hỏi chi tiết, thì có tiếng chạy rầm rập hòa với tiếng kêu và tiếng cãi nhau ầm ĩ. Người ta đổ xô cả sang Hàng Bạc.

Trước cửa nhà hát Tố Như, một toán người kéo đi, ùn ùn, lộn xộn. Người xách va-li, người đeo đẩy, người gồng gánh, phần lớn là những anh em lao động. Một người đứng ở giữa đường, cản họ lại:

- Các anh em, các anh em là thanh niên. Sao các anh em lại đi? Đề nghị các anh em ở lại. Lúc này thanh niên rời thủ đô là một tội lớn!

Trong bọn, một thanh niên, mũ sơn xanh, chân đi đất, tiến ra nói:

- Chúng tôi phải đi như thế này là một điều khổ tâm. Chúng tôi đã quyết định ở lại để kháng chiến. Nhưng bà con cũng nên hiểu cho hoàn cảnh của chúng tôi. Bây giờ chúng tôi tiền không còn một xu, gạo không còn một hột. Chúng tôi không dám đòi hỏi Chính phủ, vì Chính phủ chúng ta chẳng giàu gì mà còn phải lo hàng trăm hàng nghìn công việc. Vì thế chúng tôi phải về. Chúng tôi về thế này thì có vui sướng gì đâu.

Tình hình đang khá căng, chợt Quốc Vinh từ đâu xuất hiện.

Trần Văn thấy anh đứng nói chuyện nhỏ nhẹ với người mũ xanh, rồi len lỏi vào giữa đám đông như bàn bạc với mọi người. Họ chăm chú nghe anh và gật đầu gật đầu. Rồi thấy họ reo hò trở lui. Những người đứng trên vỉa hè cũng vỗ tay hoan hô. Quốc Vinh quay lại, bàn tay phải cuộn tròn, đưa lên miệng. Anh ho khe khẽ. Đôi mắt lồ lộ của anh như tìm người nào. Chợt thấy ủy viên kinh tế đứng gần Trần Văn, anh bước lại, nói nhỏ:

- Trích gạo kho phát cho anh em.

Ông ủy viên bật nảy người:

- Thưa ông, số gạo dữ trữ trong kho không còn mấy. Phát cho bộ đội, nhân viên cơ quan đang thiếu. Phải đề phòng nếu xảy ra...

- Cứ xuất ra ba tạ.

- Đã đề nghị lên trên xin thêm, nhưng không được.

- Đây là những anh em dân nghèo, phu phen, công nhân. Anh em không phải là những người thiếu tinh thần. Anh em rất tích cực, phải giữ lại. Ông phát ngay cho. Tôi chịu trách nhiệm.

Trần Văn mắt không rời người cán bộ, thầm khen cái bình tĩnh nhẹ nhàng của anh ta. Thấy Quốc Vinh đi qua, anh hỏi:

- Sao ta cứ để cho mũ đỏ hoành hành mãi thế?

Quốc Vinh bấy giờ mới nhận ra Trần Văn. Bắt tay xong, anh nói:

- Đế quốc là con quỷ. Nhưng ta thì vẫn nêu cao ngọn cờ hòa bình cho đến cùng.

- Âm mưu của nó đã rõ rồi. Mình phải làm thế nào chứ?

- Không phải đợi đến hôm qua ta mới rõ cái âm mưu của chúng. Cái âm mưu của chúng nó đã lộ ra từ Hiệp định Sơ bộ mồng sáu tháng ba, từ Tạm ước mười bốn tháng chín. Kế hoạch của nó là tằm ăn lá, xong Lạng Sơn, đến Hải Phòng, rồi bây giờ là lượt Hà Nội... Nhiệm vụ của chúng ta là đoàn kết, tích cực chuẩn bị, lặng lẽ mà chuẩn bị, reo cười mà kháng chiến. Có thế thôi, phải không, nhà giáo?

Quốc Vinh vỗ vai anh, hỏi:

- Cụ bà về rồi chứ anh?

Trần Văn gật đầu, thái độ thân mật của người cán bộ làm cho anh cảm động, thấy lại mối tình bạn cũ. Quốc Vinh theo cách mạng từ lâu, năm 1943 có đến gặp Trần Văn để tuyên truyền, nhưng Trần Văn sợ khủng bố, xin chỉ làm quần chúng cảm tình. Ít lâu sau, Quốc Vinh bị bắt. Đến Tổng khởi nghĩa, khi lại gặp nhau, Trần Văn rất ngượng.

Anh giới thiệu Loan. Quốc Vinh nói:

- Công tác tuyên truyền là một trong những công tác quan trọng bậc nhất. Có một nhà thơ vào thì hay lắm, tốt lắm.