Nguyễn Hiến Lê, “Ðức là bản năng sinh tồn?”




Nói về sự sinh ra của vạn vật, Lão tử rất mù mờ; nhưng nói về sự trưởng thành của vạn vật thì lời ông vừa gọn, vừa đầy đủ (...)

Ðạo sinh ra vạn vật, đức bao bọc, bồi dưỡng, nuôi lớn tới thành thục, che chở mỗi vật (...); vật chất khiến cho mỗi vật thành hình; hoàn cảnh (...) hoàn thành mỗi vật.

Ðạo chỉ có công sinh ra vạn vật thôi; công nuôi dưỡng, che chở mỗi vật cho tới lớn là về "đức".

Chữ "đức" ở đây Lão tử dùng với một nghĩa rất mới, không phải chữ đức mà nhà Nho thường dùng như đức nhân, đức tín, đức trung, đức hiếu.

Cứ theo đoạn dẫn ở trên - đức nuôi lớn mỗi vật (...) và câu (...) "Khổng đức chi dung, duy đạo thị tòng": những biểu hiện của đức lớn đều tùy theo đạo (...) chúng ta đoán rằng "đức" là một phần của đạo: khi chưa hiển hiện trong mọi vật thì là đạo, khi đã hiển hiện rồi thì phần hiển hiện trong mỗi vật là "đức". Mỗi vật đều có "đức" mà đức của bất kì vật nào cũng là từ đạo mà ra, là một phần của đạo, cho nên đức nuôi lớn mỗi vật mà luôn luôn tùy theo đạo.

Lão tử không thể giảng rõ hơn được. Tùy chúng ta muốn hiểu sao thì hiểu. Có người cho đạo là tổng nguyên lí của vạn vật, mà đức là nguyên lí của mỗi vật. Cũng không rõ gì hơn.

Có người cho đức là tác dụng của đạo.

Người khác bảo đức là tính năng động của đạo.

Vài học giả cho nó là "năng lực ngấm ngầm mà cũng là công dụng của đạo".

Một nhà khác cho nó là "ái lực", một sức giữ cho vật chất khỏi tan rã, nhờ đó mà nguyên tố đạo cấu thành muôn vật mới không bị rã rời.

Cũng có thể coi nó là bản năng sinh tồn của mỗi sinh vật: đói thì kiếm ăn, khát thì kiếm uống; bản năng tự vệ, mệt thì nghỉ ngơi, tìm sự an toàn, tránh nguy hiểm; bản năng truyền chủng v.v... Nhờ những bản năng đó mà sống được, lớn được, tự bồi dưỡng, tự bảo vệ; mà những bản năng đó đều phú bẩm, nên rất thuận luật tự nhiên, rất hợp với đạo, luôn luôn "duy đạo thị tòng". Có thể như vậy chăng?

Về hai điểm cuối trong đoạn đã dẫn: vật chất khiến cho mỗi vật thành hình; hoàn cảnh (khí hậu, thủy thổ) hoàn thành mỗi vật, thì rất dễ hiểu và rất đúng. Vật nào cũng nhờ một số hóa chất mà thành hình và cũng chịu ảnh hưởng của hoàn cảnh, biến đổi theo hoàn cảnh: cá dưới nước thì có mang, người thì có phổi, vật xứ lạnh thì lông rậm và dài, xứ nóng thì lông thưa, ngắn v.v.


( Nguyễn Hiến Lê,
Lão tử - Đạo Đức kinh, nxb. Văn Hóa, 1994)