Đoạn này dài 88 câu, gần một phần tư tác phẩm. Ô lạ chưa, đang trầm trồ giai nhân tài sắc bỗng dưng nhắc hoàn cảnh hoàn toàn không liên hệ (“cánh buồm bể hoạn mênh mang”), rồi triết lý nhân sinh to tát dằng dặc!? Hẳn khúc ngâm du dương não nuột có chứa cả tâm sự ai đó chứ không phải chỉ tâm trạng nhân vật... Thì còn ai nữa, ngoài chính tác giả! Tiểu sử Nguyễn Gia Thiều sơ lược nhưng cũng đủ cho ta biết tuy là cháu ngoại chúa Trịnh, khi còn chúa hoạn lộ của ông không được suông sẻ, rồi đến khi Tây Sơn ra Bắc thì trở nên hoàn toàn bế tắc vì ông không hợp tác. Rõ ràng đằng sau người cung nữ thất sủng có một ông quan thất thế, oán trách số phận. Chính nhờ có “quan oán” ẩn bên trong mà lời “Cung oán” mới nên đặc biệt thấm thía thế, cho hay có phải cứ hễ là con vua cháu chúa thì không đáng thương đâu! Có lẽ, lại chính nhờ đoạn này là đoạn “quan” diễn cái “oán” của mình mà giá trị văn chương ở đây cao hơn tất cả những đoạn khác trong khúc ngâm tuyệt tác. Gần chín chục câu triết lý sâu sắc mà đọc không thấy nặng nề, lời nối lời tự nhiên lưu loát, cầu kỳ mà không sáo rỗng, điêu luyện mà lại sáng tạo! Toàn thể tỏa ra một mùi “hương dâu bể” thật đậm đà được thăng hoa lên thành hương thiền. Tức là cũng như thường lệ, cái sự việc một tài năng văn chương thiên bẩm ngẫu nhiên “được” trải nghiệm đời sống ở chiều sâu nó đã có lợi cho văn học không biết bao nhiêu! (Thu Tứ)

Nguyễn Gia Thiều, Cung oán (c. 45-132)

Ngẫm nhân sự cớ chi ra thế (45)
Sợi xích thằng chi để vướng chân
Vắt tay nằm nghĩ cơ trần
Nước dương muốn rảy nguội dần lửa duyên.

Kìa thế cục như in giấc mộng (49)
Máy huyền vi mở đóng khôn lường
Vẻ chi ăn uống sự thường
Cũng còn tiền định khá thương lọ là.

Ðòi những kẻ thiên ma bách chiết (53)
Hình thì còn bụng chết đòi nau
Thảo nào khi mới chôn nhau
Ðã mang tiếng khóc bưng đầu mà ra.

Khóc vì nỗi thiết tha sự thế (57)
Ai bày trò bãi bể nương dâu
Trắng răng đến thủa bạc đầu
Tử sinh kinh cụ làm nau mấy lần?

Cuộc thành bại hầu cằn mái tóc (61)
Lớp cùng thông như đốt buồng gan
Bệnh trần đòi đoạn tâm can
Lửa cơ đốt ruột dao hàn cắt da.

Gót danh lợi bùn pha sắc xám (65)
Mặt phong trần nắng nám mùi dâu
Nghĩ thân phù thế mà đau
Bọt trong bể khổ bèo đầu bến mê.

Mùi tục vị lưỡi tê tân khổ (69)
Ðường thế đồ gót rỗ khi khu
Sóng cồn cửa bể nhấp nhô
Chiếc thuyền bào ảnh lô xô gập ghềnh.

Trẻ tạo hóa đành hanh quá ngán (73)
Chết đuối người trên cạn mà chơi
Lò cừ nung nấu sự đời
Bức tranh vân cẩu vẽ người tang thương.

Ðền vũ tạ nhện giăng cửa mốc (77)
Thú ca lâu dế khóc canh dài
Ðất bằng bỗng rấp chông gai
Ai đem nhân ảnh nhuốm mùi tà dương.

Mùi phú quí nhử làng xa mã (81)
Bả vinh hoa lừa gã công khanh
Giấc Nam Kha khéo bất tình
Bừng con mắt dậy thấy mình tay không.

Sân đào lý giâm lồng man mác (85)
Nền đỉnh chung nguyệt gác mơ màng
Cánh buồm bể hoạn mênh mang
Cái phong ba khéo cợt phường lợi danh.

Quyền họa phúc trời tranh mất cả (89)
Chút tiện nghi chẳng trả phần ai
Cái quay búng sẵn trên trời
Mờ mờ nhân ảnh như người đi đêm.

Hình mộc thạch vàng kim ố cổ (93)
Sắc cầm ngư ủ vũ ê phong
Tiêu điều nhân sự đã xong
Sơn hà cũng huyễn côn trùng cũng hư.

Cầu thệ thủy ngồi trơ cổ độ (97)
Quán thu phong đứng rũ tà huy
Phong trần đến cả sơn khê
Tang thương đến cả hoa kia cỏ này.

Tuồng huyễn hóa đã bày ra đấy (101)
Kiếp phù sinh trông thấy mà đau
Trăm năm còn có gì đâu
Chẳng qua một nắm cổ khâu xanh rì.

Mùi tục lụy dường kia cay đắng (105)
Vui chi mà đeo đẳng trần duyên
Cái gương nhân sự chiền chiền
Liệu thân này với cơ thiền phải nao.

Thà mượn thú tiêu dao cửa Phật (109)
Mối thất tình quyết dứt cho xong
Ða mang chi nữa đèo bòng
Vui gì thế sự mà mong nhân tình.

Lấy gió mát trăng thanh kết nghĩa (113)
Mượn hoa đàm đuốc tuệ làm duyên
Thoát trần một gót thiên nhiên
Cái thân ngoại vật là tiên trong đời.

Ý cũng rắp ra ngoài đào chú (117)
Quyết lộn vòng phu phụ cho cam
Ai ngờ trời chẳng cho làm
Quyết đem dây thắm mà giam bông đào.

Hẳn túc trái làm sao đây tá (121)
Hay tiền nhân hậu quả xưa kia
Hay Thiên cung có điều gì
Xuống trần mà trả nợ đi cho rồi.

Kìa điểu thú là loài vạn vật (125)
Dẫu vô tri cũng bắt đèo bòng
Có âm dương có vợ chồng
Dẫu từ thiên địa cũng vòng phu thê.

Ðường tác hợp trời kia giong ruổi (129)
Lọt làm sao cho khỏi nhân tình
Thôi thôi ngảnh mặt làm thinh
Thử xem con tạo gieo mình nơi nao?