Đàn tính

Tính then là nhạc cụ họ dây, chi gẩy rất phổ biến của dân tộc Tày.

Cần đàn làm bằng gỗ nhẹ dài 75 - 90 cm không có phím bấm. Bầu đàn làm bằng nửa quả bầu khô có khoét lỗ thoát âm hình hoa thị, đường kính 15 - 20 cm. Mặt đàn làm bằng gỗ nhẹ, xốp để mộc, gắn với bầu đàn. Đàn có 3 dây bằng tơ hoặc nilon. Âm thanh tính then nhỏ, êm dịu, nhẹ nhàng, đầm ấm. Là nhạc cụ độc tấu, hòa tấu và đệm cho hát trong các nghi lễ then.

(...)

Đàn tính là nhạc cụ của các dân tộc Tày, Nùng, Thái cư trú tại các tỉnh vùng núi phía Bắc Việt Nam. Người Tày, Nùng gọi là tính then, người Thái gọi là tính tẩu (tính là đàn, tẩu là quả bầu).

Đàn tính thuộc họ dây, chi gẩy. Đàn gồm các bộ phận: cần đàn, bầu đàn, mặt đàn, thủ đàn và dây đàn. Cần đàn làm bằng gỗ nhẹ mềm, thớ quánh, thường là gỗ thừng mực hoặc gỗ dâu. Người ta đo chiều dài cần đàn khi chế tác là chín nắm tay người chơi đàn (tương ứng với chiều dài 75 -90 cm). Kinh nghiệm dân gian cho thấy số đo này hợp với cỡ giọng người chơi đàn.

Thủ đàn cong hình lưỡi liềm hay hình con chim, gắn hai hoặc ba trục lên dây. Bầu đàn làm bằng vỏ quả bầu nậm già, tròn và dày đều. Mặt đàn bằng mo bương hoặc gỗ quế bào mỏng chừng 3 mm. Dây đàn se bằng tơ tằm vuốt sáp ong hay nhựa khoai lang (nay người ta làm bằng dây cước). Ngựa đàn là một mảnh tre hoặc miếng gỗ cắt nhỏ, hình thang. Phía dưới ngựa đàn khoét hình vòng tròn hoặc hình chữ M, đặt chính giữa áp sát vào mặt đàn.

Tính có hai loại, loại mắc hai dây và loại mắc ba dây. Loại hai dây, lên dây cách nhau quãng 4, 5. Loại ba dây cũng lên dây như vậy nhưng có một dây cách dây cao một quãng 8.

Âm vực đàn tính rộng hơn hai quãng 8, khoảng âm quãng 8 thứ nhất từ Đô 1 đến Đô 2 tiếng đàn vang thanh thoát giàu tình cảm, đây là khoảng âm được sử dụng nhiều, thường đánh giai điệu. Khoảng âm quãng 8 thứ hai từ Đô 2 – Đô 3, tiếng đàn hơi mờ, cộc, ít khi sử dụng. Tính tẩu có khả nǎng diễn tấu nǎng động, linh hoạt. Các ngón kỹ thuật thường tập trung ở tay trái : trượt, vuốt, luyến, láy, rung và đặc biệt kỹ thuật búng, gẩy tại chính nốt bấm cho hiệu quả âm thanh mềm mại.

Đàn tính được dùng đệm hát trong các nghi lễ then của người Thái, Tày, Nùng. Các ông bà then vừa hát vừa tự đệm cho mình. Riêng tính tẩu còn được dùng đánh đệm cho hát giao duyên và cho múa xòe Thái. Trong hai trường hợp này thì tính tẩu chỉ dùng cho nam giới còn trong then của Tày chỉ dành cho nữ giới.